با خواجه نظام الملک طوسی رادکانی بیشتر آشنا شویم

خواجه نظام الملک طوسی رادکانی و اندیشه ها وخدمات

  در واقع دورة مقدمات وحدت  سرزمینی ایران زمین که بافرو پاشی شاهنشاهی ساسانیان دستخوش تجزیه شده بود تا استیلای غلامان ترک بر ایران دوران انحطاط اندیشة سیاسی خودرا سپری می کرد . و در این دوره بود که مردی از تبار دهقانان طوس در این دورة حساس از تاریخ سیاسی ایران محوریت حکومت غلامان را برعهده گرفت وبا نزدیک به سه دهه وزارت هوشمندانة خود در دربار حکام ترک اندیشة نویی درتاریخ سیاسی ودورة اسلامی ایران زمین به وجود آورد وباری دیگر لیاقت وکیاستایرانیان را به رخ کشید . او کسی نیست به جزنام آور ی که شهرت واندیشه وسیاستمداریاو زبانزد جهانیان می باشد خواجة بزرگ ابوعلی  حسن اسحاق مشهوربه نظام الملک طوسی رادکانی. درحقیقت سیاست نامة خواجه بیانیة سیاسی پر اهمیت وحدت ملیوبرنامة نظری وعملی تجدید ساختار کهن فرمانروایی ایرانشهری در دورة اسلامی به دنبال چیرگی غلامان ترک بود . به این ترتیب اعتبار عمل خواجه ونوشتة او یکیاز عمده ترین ارکان تداوم نظری وعملی تاریخ وتاریخ اندیشة ایران زمین به شمار میرود .چناران این افتخار را دارد که مردی از دیار رادکانش دیده به جهانگشوده که ایران و ایرانی را سربلند کرد و بر آن فخر می کنند ولی متأسفانه از اینفرصت طلایی هیچگاه بهره گیری نشده است و مردم ما به خصوص جوانان کمتر ازشخصیت واندیشه های خواجه شنیده اند، هیچ مظهرونمادی از این اندیشمند بزرگ در این شهرستان به چشم نمی خورد مردی گه شهرت جهانی دارد ولی در زادگاه خودش اثری از وجوداو دیده نمی شود وحتی نامی هم از او در هیچ تابلویی ومکانی به چشم نمی خورد در رادکان و مدرسه ای به نام خواجه  نظام الملک بود که دیگر این نام هم محو شده که این خود جفا وکم لطفی است هم به شخصیت خواجه و هم به مردم این دیار که همت  مسئولین ومردم را می طلبد ؟! خواجه نظام وزیر سلجوقیان بود و او یکی از بزرگترین نظریه پردازان اندیشة سیاسی ایران در دورة اسلامی به شمار می رود به همین جهت به پاس شخصیت وعظمت وی براین شدم در این مجالی که پیش آمده وآنچه که در پیش روی خواهد آمد هرچند که کوتاه و مختصر است، برخی ازوجوه تاریخ اندیشة سیاسی خواجه بزرگ رادکان را با بهره گیری از اثر ارزشمندبه جای مانده از اویعنی کتاب «سیاست نامة خواجه» برای آگاهی بیشتر علاقمندان و اشاراتی به احوال و سوانح وتأثیرات و تحولات اندیشة و خدمات و حکومت داری او کنیم تا جوانان و مردم این مرز بوم با اجداد خود بیشتر آشنا شوند بر فخر خود بیفزایند و مسئولین شهرستان نیز بر خود آیند و نگذارند این ذخایر ارزنده پنهان و گمنام باقی بمانند که این نیز خود خدمتی بزرگ به این سرزمین اسلامی وشناخت بیشتراندیشة وزیرکی وهوشمندی  ایرانی است. احوال خواجه نظام الملک ــ ابوعلی حسن بن علی بن اسحاق مشهور به  نظام الملک، وزیران :آلب ارسلان، اتابک و  ملکشاه سلجوقی، از دهاقین توس بوده . پدر ش سه پسربه نامهای: ابومنصور اسماعیل، ابوالقاسم عبدالله و حسن ابو علی داشت . در تاریخ آدینة پانزدهم ذیقعدة سال 408  هجری قمری در مغان طوس تولد یافت . پدرش بوعلی که یکی از دهقانان مشهور آن دیار بود در آغاز کودکی او را به یادگیری قرآن و پس از آن به آموختن فقه بر مذهب شافعی وا داشت . حسن در اصفهان نزد محمد بن مهریزد و ابومنصور شجاع بن شجاع و در نیشابور نیزاز ابواقاسم قشیری و در بغداد از ابواخطاب بن البطر و نیز  ابوحامد الازهری، حدیث شنیده است و خواجه خود نیز از میان کسانی که از آنها حدیث شنیده از سبکی و صقدی و قاضی ابوالفضل محمد عمر اَرموی و ابوالقاسم نصربن نصربن علی عکبری وعلی بن طراد زینبی و ابوحامد محمدحسن بن منصور سمعانی نام برده است .توس کجا است ؟ : «توس از مضافات نیشابور بوده که نیشابور یکی از شهرستانهای خراسان بوده است . صاحب» مطلع الشمس «خراسان را که در زبان فارسی به معنی»  خاور « است، سرزمینی  میداند که آفتاب ایران زمین اول بار از آنجا طلوع می کند و این ایهام شاعرانه از ارزش و اهمیت خراسان در بین ایرانیان حکایت دارد. خراسان بزرگ بر تمام ایالات و ولایات شرق اسلامی که در بخش خاوری کویر مرکزی وبحرالدیلم (دریاچة خزر) (قرار داشته، یعنی از ماوراء النهر تا ارتفاعات شمالی درة هند اطلاق می شده است . با این تعریف خراسان مشتمل بوده بر خراسان داخلی (بجز حوزة قهستان) و سراسر بلاد ماوراءالنهر وحوزة غربی افغانستان و هرات وبلخ وخود، دارای چهار کرسی (مرکز حکمرانی) مهم بوده است . کرسی های اربعه عبارت بودند : از نیشابور، مرو ،هرات و بلخ   که متأسفانه از چهار مرکز یاد شده فقط «نیشابور»در قلمرو کشور ایران قرار دارد ویک کرسی یعنی «مــرو» در «آسیای مرکزی (خاک روسیه) و دو کرسی«بلخ» و «هرات» در کشور افغانستان کنونی واقع شده اند. این تقسیم بندی خراسان به چهار ربع از طرف جغرافی نویسان اسلامی قرون پنجم و ششم هجری صورت گرفته است. در رسالات پهلوی تقسیم بندی شهرستان های ایران بگونة دیگری بوده «ابن ندیم» صاحب کتاب «حدود العالم من المشرق الی المغرب» در قرن چهارم (این مطلب غلط است زیرا ابن ندیم درقرن هفتم بوده و نویسندةکتاب حدود العالم معلوم نسیت )‌هجری خراسان و شهرهای وی را : ناحیه مشرق خراسان را هندوستان است وجنوب آن بعضی از حدود خراسان است و بعضی از بیایبان کرگس کوه و مغرب وی نواحی جرجان است و حدود غور، و شمال وی رود جیحون است؛ واین ناحیتی است بزرگ با خواستة بسیار و نعمتی فراخ ونزدیکی میانه آبادی جهان است واندروی معادن زر است وسیم وگوهر هاکی از کوه خیزد و از این و مردمان جنگی درترکستان است واز او جامة بسیارخیزد واز این ناحیت اسب خیزد (مرغزار رادکان درکناره های ساحل کشف رود محل پرورش اسب و تربیت نیروهای نظامی بوده است)و مردمان  توس دومین شهر از کرسی «نیشابور»  بوده و به فاصلة دو منزلگاه چارپاری با شهر«نوغان» که مشهد فعلی باشد فاصله داشته . توس امروز در شمال شاهراه آسفالته «مشهد–چناران–قوچان»در فاصلة هفت کیلومتری آن واقع است و30  کیلومتری شهر فعلی مشهد و 20 کیلومتری شهر چناران و40 کیلومتری رادکان قرار دارد. ورودخانة « کشف رورد» که در متون قدیمی پهلوی از این رودخانه به نام های «رود کاسکKask»، «کسپ»، «کشف» یاد شدهاست، از ارتفاعات شمال قوچان. «النگ رادکان » سرچشمه می گیرد، بخش غربی و جنوبی توس را دور می زند و به سمت شرق جریان پیدا می کند ودر حوالی سرخس، در محل پل خاتون به هریرود که از ارتفاعات افغانستان جاری می شود می پیوندد وسپس به «رود تجن » متصل می گردد که در نهایت در «صحرای قره قوم » در خاک ترکمنستان فعلی محو می شود. در روزگاران قدیم « کشف رود رودخانه ای پرآب ودائمی بوده وسواحلی سر سبز داشتهکه در متون قدیمی وسفر نامه های سیاحان وبزرگان حکایات بسیاری نقل است، ولی متأسفانه امروزه بر اثر حفر چاه های عمیق ونیمه عمیق در اطراف یا بستر این رودخانة کاملاَ خشک شده وحتی قطره ای هم آب درآن دیده نمی شود و تنها نامی و خاطراتی از این رودخانه باقی است.

لازم به توضیح است که در تهیة این نوشته از منابع ارزشمند «سیاست نامة» خواجه و کتابهای: خواجه نظام الملک نوشتة سید جواد طباطبایی و «تاریخ آل سلجوق » نوشتة بنداری اصفهانی، ترجمه محمدحسین جلیلی، کتاب«توس شهر خفته تاریخ» نوشتة سید محمد موسوی و «مدارس نظامیه  و تأثیرات علمی و اجتماعی آن» نوشتة نورالله کسایی را مطالعه کنید.